Θεολογία και φιλοσοφία. Αντίθεση ή σύγκραση;

Με αφορμή τον θάνατο του φιλοσόφου Χρήστου Γιανναρά.

(3/7)

 

Πρεσβυτέρου Ηρακλή Φίλιου

Θεολόγου, Βαλκανιολόγου

Κληρικού της Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων

 

 

Καππαδόκες Πατέρες και φιλοσοφία.

Ας έλθουμε τώρα στους Καππαδόκες Πατέρες του 4^ου αιώνα και στη θέση τους απέναντι στη φιλοσοφία. Ο Μ. Βασίλειος στο έργο του ‘’Εξαήμερος’’, στο οποίο αναφέρεται στη δημιουργία του κόσμου από τον Θεό, παρουσιάζει μέσα από τους λόγους του με επιστημονικό τρόπο το γεγονός της θεϊκής δημιουργίας, τη στιγμή που θα περίμενε κανείς με αμιγώς θεολογικό τρόπο να αναφερθεί αποκλειστικά στη θεολογική σημασία της δημιουργίας. Μάλιστα, παρουσιάζει τις φιλοσοφικές και επιστημονικές αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων.

Ιδιαίτερα στις ομιλίες του Α’ και Β’ χρησιμοποιεί φιλοσοφικό λόγο και σκέψη [18]. Όταν ο Ιουλιανός ο Παραβάτης απαγόρευσε με διάταγμα του στους χριστιανούς διδασκάλους να διδάσκουν την κλασική φιλολογία, την ρητορική και τη φιλοσοφία [19], ο Μ. Βασίλειος εκφώνησε την ομιλία του ‘’Ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων’’, στην οποία συμβουλεύει τους νέους της εποχής του να μελετούν τους αρχαίους συγγραφείς, ρήτορες, ποιητές, φιλοσόφους, ιστορικούς και να παίρνουν από αυτούς κάθε τι πολύτιμο για την ωφέλεια της ψυχής τους [20].

Μην ξεχνάμε πως ο Μ. Βασίλειος είχε φίλους, ρήτορες και φιλοσόφους, στους οποίους μάλιστα απηύθυνε επιστολές, οι οποίες διασώζονται [21]. Γράφει στον φίλο του Ευστάθιο, που υπήρξε εθνικός καθηγητής: ‘’Κατά ένα θαυμαστό τρόπο με ψυχαγώγησες και με παρηγόρησες με τα γράμματά σου, όταν είχα απογοητευθεί πλέον από τους επηρεασμούς της τύχης’’ [22]. Επιστολή απευθύνει και στον φίλο του Μάξιμο φιλόσοφο, ο οποίος ήταν χριστιανός, τον οποίο επαινεί για την αγάπη του προς τον Θεό και τον πλησίον, αλλά και για τον ζήλο του για τη θεία γνώση [23]. Και στον λόγιο Μάξιμο, ο οποίος πρόσφατα είχε προσχωρήσει στον χριστιανισμό, αποκαλώντας τον ‘’φίλτατον τέκνον’’ [24], σημειώνει: ‘’…η ρητορεία έχει χάρη μόνο μέχρι της ακοής. Αντιθέτως η άσκηση της αρετής, διά μεν τον κατέχοντα είναι πολύτιμο απόκτημα, διά δε τους συναντώντας αυτήν γλυκύτατο θέαμα’’ [25].

Κι ο Γρηγόριος ο Θεολόγος χρησιμοποιεί τη φιλοσοφία στη θεολογική του σκέψη. Στον επιτάφιο λόγο του για τον Μ. Βασίλειο γράφει απαντώντας στους χριστιανούς που έλεγαν ότι δεν πρέπει να διαβάζονται τα ελληνικά κείμενα (φιλοσοφία), ώστε να μην αλλοιωθεί η πίστη τους: ‘’Νομίζω πως έχει γίνει παραδεκτό απ’ όλους τους συνετούς ανθρώπους ότι η παιδεία είναι το πρώτο από τα αγαθά που έχουμε. Και όχι μόνο η χριστιανική μας παιδεία… Αλλά και η εξωχριστιανική παιδεία, την οποία πολλοί χριστιανοί, έχοντας σχηματίσει λανθασμένη αντίληψη γι’ αυτήν, την περιφρονούν, επειδή, λέγουν, κρύβει δόλιους σκοπούς, είναι επικίνδυνη και απομακρύνει από τον Θεό… Μάλιστα από την εξωχριστιανική παιδεία έχουμε και ωφεληθεί στην ευσέβεια και στη λατρεία του Θεού, γιατί γνωρίσαμε καλά το ανώτερο από το χειρότερο και έχουμε κάνει δύναμη της διδασκαλίας μας τις αδυναμίες εκείνης. Λοιπόν δεν πρέπει να περιφρονούμε την παιδεία, επειδή μία τέτοια περιφρόνηση φαίνεται καλό σε μερικούς. Αντίθετα πρέπει να θεωρούμε αμαθείς και αμόρφωτους τους ανθρώπους που έχουν αυτή την αντίληψη’’ [26].

 

Υποσημειώσεις:

[18] Μ. Βασιλείου, Εξαήμερος, ΕΠΕ 4, σ. 18.

[19] Π. Χρήστου, Μεγάλου Βασιλείου έργα, ΕΠΕ 1, σ. 23-24.

[20] Μ. Βασιλείου, Προς τους νέους, ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων, ΕΠΕ 7, σ. 321: ‘’… καί ποιηταῖς καί λογοποιοῖς καί ῥήτορσι και πᾶσιν ἀνθρώποις ὁμιλητέον, ὅθεν ἄν μέλλῃ προς την τῆς ψυχῆς ἐπιμέλειαν ὠφέλειἀ τις ἔσεσθαι’’.

[21] Μ. Βασιλείου, Ἐπιστολαί Γ΄, ΕΠΕ 3.

[22] Ό.π. 266, Ἐπιστολή 1, σσ. 373-377.

[23] Ό.π. 267, Ἐπιστολή 9, σ. 377.

[24] Ό.π. 269, Ἐπιστολή 277, σ. 387.

[25] Ό.π.

[26] Γρηγόριος ο Θεολόγος,  Επιτάφιος στον Μέγαν Βασίλειον, PG 36, 493-605.