Το παλαίφατο καλαμπακιώτικο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου

 

– Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα

η σχέση του με τη μετεωρίτικη μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά και η ιστορική του πορεία (αʹ, βʹ & γʹ μέρος)Ο άγιος Αντώνιος στο Καθολικό της μονής Αγίου Νικολάου Αναπαυσά.

Ενόψει της επικείμενης εορτής του θεμελιωτή του μοναχισμού αγίου Αντωνίου δημοσιεύουμε σήμερα το δεύτερο και τρίτο μέρος (παραθέτουμε ξανά —για λόγους ευκολίας πρόσβασης— και το πρώτο μέρος) της μελέτης μας για τον ναΐσκο αγίων Νικολάου και Αντωνίου Καλαμπάκας, στο οποίο θα εξετάσουμε την ιστορική πορεία του ναϋδρίου από την ίδρυσή του ως τις αρχές τού 17ου αιώνα.

Τα υπόλοιπα μέρη της εργασίας θα δημοσιευθούν εν ευθέτω χρόνω, καθώς η μελέτη είναι ακόμη εν εξελίξει…

 

Στα βόρεια της Καλαμπάκας, εκατό περίπου μέτρα δυτικότερα του μητροπολιτικού ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου, νότια των βράχων της Αϊάς, της Μικρής Αϊάς και των Συμπληγάδων,1 βρίσκεται το δισυπόστατο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου (39.71005, 21.62667).

 

«Σα να ’θελε να το κρύψει ανάμεσα στα βράχια τα μετεωρίτικα που κατρακύλησαν από κει ψηλά, πριν χιλιάδες χρόνια, κι είναι σωριασμένα στα βορεινά ακρώρεια της πολιτείας μας· κανείς δεν ξέρει ποιος κι ούτε πότε έχτισε εκεί το ξωκλήσι τούτο.»2

Είναι ένας μικρός δίδυμος3 και δίκογχος4 ναΐσκος, με εξωτερικές διαστάσεις και των δύο ναών 13 ✕ 11,5 μέτρων. Νοτίως συναντούμε το παλαιότερο από τα δύο εκκλησάκια, του αγίου Νικολάου, ενώ στα βόρεια βρίσκεται του αγίου Αντωνίου.

 

Ορθογωνισμένος και πριονισμένος ογκόλιθος, απομεινάρι του τείχους του Αιγινίου / Σταγών / Καλαμπάκας στην περιοχή της Αγλίστρας.5

Είναι γνωστό πως το Αιγίνιον κατά την ελληνιστική εποχή6 και οι Σταγοί κατά την μεσαιωνική περίοδο7 περιβάλλονταν από τείχος.8

Κατά τη μακραίωνη αυτή περίοδο, υπήρχαν μέσα στην τειχισμένη πόλη αλλά και έξω απ’ αυτή κάποια κτήρια που χρησίμευαν είτε ως στρατώνες και χώροι φύλαξης του στρατιωτικού οπλισμού και άλλου υλικού είτε ως φυλάκια–παρατηρητήρια. Από τον 14ο αιώνα Κ.Χ.9 και εξής και μέσα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας10 που ακολούθησε, πολλά απ’ αυτά τα κτήρια, τα οποία ανήκαν στην πόλη και όχι σε ιδιώτες, μετατράπηκαν σε ναΰδρια ενώ άλλα καταπατήθηκαν από ιδιώτες κατοίκους.

Ως τέτοια κτήρια για την Καλαμπάκα και τη γύρω περιοχή θεωρούμε τα εκκλησάκια των αγίων Βασιλείου και Κωνσταντίνου (39.710051, 21.625551) καθώς και των αγίων Πάντων (39.709877, 21.628472) μέσα από το τείχος, του αγίου Γεωργίου Σοποτού (39.711007, 21.630220), του αγίου Δημητρίου (39.707976, 21.630602), του προφήτη Ηλία (39.701972, 21.618194) κ.ά. εκτός τού τείχους.

 

Υπολείμματα τείχους Καστρακίου.

Επίσης, στη βορειοανατολική πλευρά του τείχους–καστρακίου (καστράκι→Καστράκι) που υπήρχε στη θέση 39.71433, 21.6238, ανάμεσα από τα βράχια Σουρλωτή, Χάλασμα και Πυξάρι, και χρησίμευε στη φύλαξη των διόδων προς Καλαμπάκα από το βορειοδυτικό μέρος της, στρατιωτικά βοηθητικά κτήρια πρέπει να ήταν ο σημερινός κοιμητηριακός ναός του αγίου Νικολάου (39.714035, 21.623752) όπως και το λεγόμενο κελί του Κωνστάντιου (39.714227, 21.625045).

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και εντεύθεν, καθώς η Θεσσαλία αλλά και ολόκληρη η Ελλάδα είχαν κατακτηθεί από τους οθωμανούς και δεν υπήρχε πλέον η ανάγκη για τέτοια αμυντικά συστήματα εντός της πόλης, το τείχος της Καλαμπάκας αφέθηκε να καταστραφεί και οι πέτρες του χρησιμοποιήθηκαν ως δομικό υλικό από τους κατοίκους για τα σπίτια τους, ενώ τα έρημα πλέον στρατιωτικά κτήρια μετατράπηκαν σε ναΰδρια.

Ένα τέτοιο κτήριο υποπτευόμαστε πως ήταν και ο σημερινός ναΐσκος των αγίων Νικολάου και Αντωνίου Καλαμπάκας.

Πώς όμως και γιατί επέλεξαν οι Καλαμπακιώτες τούς δύο αυτούς αγίους να τιμώνται στο συγκεκριμένο ναΰδριο;

Ας αναρωτηθούμε καταρχάς γιατί ο ναός τιμάται επ’ ονόματι του αγίου Νικολάου, ενός αγίου κατεξοχήν ναυτικού.11 Σήμερα βέβαια ο άγιος Νικόλαος συνηθίζεται να τιμάται με ναούς σε όλη την Ελλάδα, όχι μόνο σε παραθαλάσσιες περιοχές. Πριν όμως από το 1621, που είναι η παλαιότερη γνωστή ημερομηνία ύπαρξης του καλαμπακιώτικου αυτού ναού, γνωστή από επιγραφή, όπως θα δούμε παρακάτω, δεν ήταν και τόσο συνηθισμένο το γεγονός να τιμώνται εκκλησίες προς τιμήν του αγίου αυτού σε περιοχές μακριά από θάλασσα.

Το κλειδί για την απάντηση νομίζουμε πως βρίσκεται στην εξής παρατήρηση του μελετητή Τριαντάφυλλου Παπαζήση: «Το ταβάνι του ναού (αγίου Νικολάου Καλαμπάκας) είναι πανομοιότυπο με το ταβάνι του καθολικού της μονής του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά.»12

Αυτό είναι ένα από τα στοιχεία που θα αναφέρουμε στη συνέχεια για τη σχέση των δύο εκκλησιαστικών καθιδρυμάτων. Θα μπορούσε κάποιος να συμπεράνει πως, όταν στις αρχές τού 18ου αιώνα —όπως θα δούμε παρακάτω— οι μοναχοί του Αναπαυσά φρόντισαν για την κατασκευή της ξύλινης φάτνωσης στο καθολικό της μονής τους, μερίμνησαν επίσης και για το ομώνυμο ναΰδριο στην Καλαμπάκα, στέλνοντας τους ίδιους μαστόρους και σ’ αυτό, επειδή αυτό το τελευταίο αποτελούσε —ενδεχομένως— μετόχι τους (καθώς θα αναλύσουμε κατωτέρω) στην πόλη των Σταγών.13 Εξάλλου, έχουμε την σπάνια σύμπτωση να συνεορτάζουν στο ίδιο εκκλησιαστικό καθίδρυμα οι άγιοι Νικόλαος και Αντώνιος.

Οπότε, αν ο ναΐσκος του αγίου Νικολάου Καλαμπάκας δημιουργήθηκε εξ αρχής ώστε να τιμάται στο όνομα του ιδίου φερωνύμου αγίου με το καθολικό της μονής Αναπαυσά, το ερώτημα μετατίθεται: Τι δουλειά είχε στον στεριανό και μακριά από τη θάλασσα χώρο των Μετεώρων ο άγιος Νικόλαος;14

 

Χάρτης Αγίου Όρους. Επιμέλεια χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας

Όπως και πολλές άλλες μετεωρίτικες μονές,15 έτσι και η μετεωρίτικη μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά φαίνεται ότι πρωτοκατοικήθηκε από μοναχούς που πρότερα είχαν μονάσει σε αγιορείτικες μονές.16

Γνωρίζουμε ότι ο όσιος μεγαλομετεωρίτης Αθανάσιος είχε βρεθεί στο Άγιο Όρος «ἐν τῇ σκήτῃ τῇ λεγομένῃ Μαγουλᾶ»17 κι ότι εκεί κοντά υπήρχε «ναός τις τοῦ ἁγίου Νικολάου»,18 πιθανόν στην περιοχή που ασκήτευε η ηγετική μορφή του αγιορείτικου Ησυχασμού, ο όσιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης,19 και στην οποία αργότερα χτίστηκε η αγιορείτικη μονή Γρηγορίου «σεμνυνομένη ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Ἁγίου Νικολάου».20

 

Αγιορείτικη μονή Γρηγορίου με τον ναό του αγίου Νικολάου.

Στην ίδια αγιορείτικη περιοχή και λίγο δυτικότερα των προαναφερομένων υπήρχε μονύδριο με την επωνυμία Αναπαυσάς (!), το οποίο στα 1329 προσαρτήθηκε στη μονή Κουτλουμουσίου από μοναχό τού Αναπαυσά, τον Ισαάκ, που τότε κατείχε το εκκλησιαστικό αξίωμα του Πρώτου στο Άγιο Όρος (1316–1345).21 Όπως μάλιστα βλέπουμε σε σύγχρονο χάρτη η περιοχή αυτή ακόμη ονομάζεται Αναπαψία.

 

Συμπεραίνουμε λοιπόν πως λίγο μετά από την άφιξη του οσίου μεγαλομετεωρίτη Αθανασίου —που ανήκε στον ευρύτερο κύκλο των μαθητών του οσίου Γρηγορίου του Σιναΐτη22— στην περιοχή των Σταγών, κι άλλοι αγιορείτες από την ίδια περιοχή, γνωστοί ήδη του Αθανασίου από τη διαμονή του στο Άγιο Όρος, έφθασαν κι εγκαταστάθηκαν στα μετεωρίτικα βράχια. Κάποιοι στον βράχο του Καλλιστράτου,23 άλλοι αλλού κι άλλοι στον βράχο του Αναπαυσά, χτίζοντας αρχικά εκκλησία προς τιμήν του θεμελιωτή του μοναχισμού (και Ησυχασμού) Αγίου Αντωνίου24 και εν συνεχεία του αγίου Νικολάου, που έλαβε την προσωνυμία Αναπαυσάς, εξαιτίας της ομώνυμης αγιορείτικης μονής, από την οποία είχαν έρθει.25

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό των σχέσεων Μεγάλου Μετεώρου και Αναπαυσά πως στη «διαθήκη» του ο όσιος Αθανάσιος ζητά η εκλογή ηγουμένου στο Μεγάλο Μετέωρο να είναι σύμφωνη με τη γνώμη «τοῦ ἡγουμένου τοῦ Ἁγίου Νικολάου.»26

 

Εικόνα αγίου Νικολάου τού 13ου αιώνος από τη μονή Σινά.

Κι έτσι το όνομα του προστάτη των θαλασσίων ταξιδιών αγίου Νικολάου, από το παραθαλάσσιο Άγιο Όρος έφθασε να τιμάται στα πολύ απέχοντα από τη θάλασσα Μετέωρα, κι από κει μέσα στην πόλη των Σταγών, συνδεόμενο στο δίδυμο εκκλησάκι της Καλαμπάκας και με το όνομα του θεμελιωτή του μοναχισμού αγίου Αντωνίου.27

Και πότε πρωτοανεγέρθηκε ο καλαμπακιώτικος ναός του αγίου Νικολάου; Στα 1621 που έχουμε την πρώτη μνεία σε επιγραφή εντός του ναού, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω; Όχι, καθώς στα 1621 «ἀνεκαινίσθη» και φαίνεται πως τότε ήταν ήδη υπεραιωνόβιος!

Αρχές 16ου αιώνα: Ανέγερση ναϊδίου αγίου Νικολάου

Στις αρχές τού 16ου αιώνα μια σημαντική εκκλησιαστική προσωπικότητα της Θεσσαλίας, που είχε σχέση με την μητρόπολη των Σταγών αλλά και με τη μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, πρέπει να έπαιξε ρόλο στην ανέγερση28 του ναϋδρίου των αγίων Νικολάου και Αντωνίου Καλαμπάκας. Πρόκειται για έναν (ή περισσότερους) από τους άγιο Διονύσιο τον Ελεήμονα (μητροπολίτη Λαρίσης με έδρα τα Τρίκαλα), τον έξαρχο Σταγών Νικάνορα και τον έξαρχο και εν συνεχεία τοποτηρητή της μητροπόλεως Σταγών Βησσαρίωνα. Κι επειδή και οι τρεις σχετίζονταν με διάφορους τρόπους με τη μονή Αναπαυσά, ας παραθέσουμε εν συντόμω τη συνέχεια της ιστορικής πορείας του μοναστηριού αυτού κι ας δούμε τους λόγους ίδρυσης του καλαμπακιώτικου ναΐσκου ως επισκοπείου αλλά και ως μετοχίου τού Αναπαυσά.

 

Άγιος Διονύσιος ο Ελεήμων, ναός Αγίων Αναργύρων (Βαρούσι, Τρίκαλα).

Εκατό περίπου έτη μετά την έλευση των πρώτων μοναχών στον βράχο του Αναπαυσά, η μονή φαίνεται πως βρέθηκε σε παρακμή και ερήμωσε.29

Αργότερα, ανάμεσα στα έτη 1482 και 1486/87, όταν ο Νήφων Βʹ, ο μετέπειτα οικουμενικός πατριάρχης, ήταν μητροπολίτης Θεσσαλονίκης,30 ο Διονύσιος ο λεγόμενος Ελεήμων31 πρέπει να ήταν μητροπολίτης Λαρίσης32 (με έδρα τα Τρίκαλα). Στο χρονικό αυτό διάστημα (1482–1486/87) στάλθηκε στους «θεοφιλεστάτους ἐπισκόπους τοὺς ὑποκειμένους τῇ ἁγιωτάτῃ μητροπόλει Θεσσαλονίκης, τοὺς ἐντιμωτάτους κληρικούς (…) καὶ λοιπὸν τοῦ χριστωνύμου πληρώματος λαόν»33 ένα γράμμα34 «ζητείας» από κάποιον Άνθιμο, επίτροπο της μονής Αναπαυσά. Τους ζητά να δεχθούν τον προς αυτούς «ἐρχόμενον Ἰωάσοφον35 μοναχόν» του Αναπαυσά και να συμβάλουν οικονομικώς, γιατί το μοναστήρι του αγίου Νικολάου φαίνεται πως είχε «ἀπὸ πολλοῦ χρόνου καὶ καιροῦ ἐκαταφθαρεῖ καὶ βούλεται ἀνακαινίσαι πάλιν αὐτὸ καὶ ἀνεγεῖραι καὶ τὸν ναὸν τοῦ ἁγίου Νικολάου.»36

 

Ο Διονύσιος Ελεήμων σε αγιογραφία του Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά στον νάρθηκα της μονής Αναπαυσά.

Λίγα χρόνια αργότερα, προς το τέλος τού 15ου αιώνα ο άγιος (σήμερα) Διονύσιος ο Ελεήμων, επίσκοπος Λαρίσης,37 παραιτήθηκε από το αξίωμά του. «Μετά την παραίτησή του από τον μητροπολιτικό θρόνο της Λάρισας ο Διονύσιος φαίνεται ότι κατέφυγε, για να εγκαταβιώσει ως μοναχός, με προσευχή, άσκηση, ησυχία και γαλήνη, στη μονή Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, της οποίας είχε αναδειχτεί νέος κτίτορας, με τις εργασίες εκ θεμελίων ανέγερσης του καθολικού της, που ανέλαβε και εξετέλεσε για την ψυχική του σωτηρία και για να εξασφαλίσει καταγώγιο ιερό και καταφύγιο ησύχιο σε όλους εκείνους που προτιμούν και επιλέγουν τον ισάγγελο και μονήρη βίο.»38

 

Ο «ἱεροδιάκονος» Νικάνωρ σε αγιογραφία του Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά στον νάρθηκα της μονής Αναπαυσά.

Μετά την κοίμησή του τη Μεγάλη Πέμπτη στις 28 Μαρτίου 1510,40 τις εργασίες αναστήλωσης του μοναστηριού συνέχισε ο έξαρχος Σταγών Νικάνωρ,41 που όσο ζούσε ο Διονύσιος πρέπει να ήταν «ἱεροδιάκονος», γι’ αυτό έτσι αναγράφεται σε αγιογραφία του Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά στον νάρθηκα του Αναπαυσά. Ο Νικάνορας πέθανε στα 152142 και θεωρείται, μαζί με τον επίσκοπο Λαρίσης Διονύσιο, κτίτωρ του Αναπαυσά.

 

Στη συνέχεια και για μια οκταετία (1521–1529) έξαρχος και εν συνεχεία τοποτηρητής Σταγών ανέλαβε ο άγιος Βησσαρίων,43 ο οποίος —εκτός των πολλών άλλων δραστηριοτήτων του— μερίμνησε και για τη μονή του Αναπαυσά, καλώντας τον Κρητικό αγιογράφο Θεοφάνη44 να τον αγιογραφήσει, αγιογράφηση που ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο τού 1527.45

Θεωρούμε πολύ πιθανόν κάποια από τις τρεις ως άνω σημαντικές εκκλησιαστικές προσωπικότητες της περιοχής, είτε ο άγιος Διονύσιος ο Ελεήμων είτε ο έξαρχος Σταγών Νικάνορας είτε ο έξαρχος και εν συνεχεία τοποτηρητής Σταγών Βησσαρίων να μερίμνησαν, ώστε να κατασκευαστεί εκ βάθρων ή με τροποποίηση προηγούμενης κατασκευής ο ιερός ναΐσκος του αγίου Νικολάου Σταγών, ο οποίος πρέπει να αποτελούσε μετόχι της μονής Αγίου Νικολάου Αναπαυσά και τον οποίο φανταζόμαστε σαν το μετόχι του Μεγάλου Μετεώρου στα Τρίκαλα, που δώρισε στη μεγαλομετεωρίτικη μονή η Θεοδούλη μοναχή η Κοτεανίτζαινα: «τόπον εἰς οἰκοδομὴν κελλίου, ἵν’, ὅτε παραβάλλωσιν ἐνταῦθα, ἔχωσι τοῦτο εἰς ἀνάπαυσιν αὐτῶν τε καὶ τῶν ἀχθοφόρων ζώων αὐτῶν.»46

Δημιουργήθηκε δηλαδή ένα οίκημα στους Σταγούς, στο οποίο μπορούσαν να μένουν ο έξαρχος Σταγών —που στις αρχές τού 16ου αιώνα είχε ιδιαίτερες σχέσεις με τον Αναπαυσά!— ή οι μοναχοί τού Αναπαυσά, όταν μετέβαιναν στους Σταγούς για τις ποικίλες ασχολίες τους. Εκτός από τους χώρους υπνωτηρίου και τους λοιπούς βοηθητικούς χώρους (στη βόρεια πλευρά), υπήρχε και ναός αφιερωμένος στον άγιο Νικόλαο (στη νότια πλευρά), στον οποίο τιμώταν και ο άγιος Αντώνιος, όπως ακριβώς και στην μονή του Αναπαυσά.

(Υπενθυμίζουμε πως, όπως θα αναφέρουμε κατωτέρω στην οικεία ημερομηνία, το επισκοπικό μέγαρο νοτίως τού μητροπολιτικού ναού των Σταγών πρωτοανεγέρθηκε σε μεταγενέστερη ημερομηνία, στα 1791.47)

 

Ο Χριστός μέγας αρχιερεύς. Φορητή εικόνα τού Θεοφάνη, που βρίσκεται στη μονή Ρουσάνου και που —όπως θα ισχυριστούμε στη μελέτη μας για τον κρητικό αγιογράφο— σχετίζεται με τον μητροπολιτικό ναό των Σταγών.48

Μάλιστα ο άγιος Βησσαρίων κάλεσε τον σημαντικό αλλά σχεδόν άσημο τότε αγιογράφο Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά να αγιογραφήσει (όπως θα υποστηρίξουμε σε μελέτη μας για τον μέγιστο αγιογράφο, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη) το καθολικό της μονής Δουσίκου, τον «περικαλλῆ τε θεῖον καὶ πάνσεπτον ναόν, δοξαζόμενόν τε καὶ ὠνομαζόμενον πάλαι καὶ νῦν, ἐπὶ τῷ αὐτοῦ σωτηριώδει καὶ φρικτῷ ὀνόματι»,49 η ανέγερση του οποίου έγινε μεταξύ των ετών 1527 και 1534/35.50

Ο Βησσαρίων (θα υποστηρίζουμε στη μελέτη μας) έμαθε για τον αγιογράφο Θεοφάνη από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιερεμία Αʹ,51 κι επειδή θέλησε να τον δοκιμάσει, πριν του αναθέσει τις αγιογραφίες στο καθολικό52 του Δουσίκου,53 του έδωσε να αγιογραφήσει το μικρό εκκλησάκι της μονής αγίου Νικολάου Αναπαυσά, ενδεχομένως και άλλων ναών στην επισκοπική του περιφέρεια.

Δεν αποκλείεται μάλιστα και ο ναΐσκος των αγίων Νικολάου και Αντωνίου Καλαμπάκας να στολίστηκε τότε με αγιογραφίες του Θεοφάνη, μέχρι να αποπερατωθούν οι εργασίες στον κυρίως ναό που ενδιέφερε τον Βησσαρίωνα, το καθολικό τού Δουσίκου.

Από τις εργασίες αγιογράφησης του Θεοφάνη στο Δούσικο πρέπει να προέρχονται και οι δύο φορητές εικόνες των αγίων Θεοφάνη του Γραπτού και Τιμοθέου, αρχιεπισκόπου Προκοννήσου, τις οποίες ο μελετητής Κωνσταντίνος Βαφειάδης αποδίδει με επιφύλαξη στον χρωστήρα τού Θεοφάνη,54 ενώ προβαίνει στη διαπίστωση «ότι ο άγιος Βησσαρίων είχε υπόψη τα καλλιτεχνικά τεκταινόμενα της περιόδου και την πορεία του Θεοφάνη, από την Κύπρο στην Πάτμο, και από εκεί στην ηπειρωτική Ελλάδα. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη ότι η μετέπειτα δράση του Θεοφάνη στο Άγιον Όρος τελείται υπό την προστασία ιεραρχών του κλίματος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, καθίσταται ολοφάνερο ότι η τέχνη του είχε τύχει εξαρχής προθύμου αποδοχής και εγκρίσεως από μέρους της Μεγάλης Εκκλησίας. Επομένως, η πρόσκληση του Μεγάλου Κρητικού στα Μετέωρα δεν μπορεί παρά να είναι αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής του Λαρίσης Βησσαρίωνος, της ηγετικής φυσιογνωμίας της περιόδου, και όχι φυσικά του ιεροδιακόνου Κυπριανού.»55

Βέβαια (για να ξαναγυρίσουμε στο καλαμπακιώτικο ναΐδιο), και να έγιναν αγιογραφίες στο ναΰδριο του αγίου Νικολάου Σταγών, είτε από τον Θεοφάνη είτε —το πιθανότερο— από κάποιον άλλο αγιογράφο, σήμερα δεν σώζονται, όπως θα δούμε παρακάτω, εξαιτίας δύο ισχυρότατων σεισμών (6,8 & 6,2 Ρίχτερ αντίστοιχα) που έγιναν στα 1544 και 1621 και προκάλεσαν εκτεταμένες ζημιές σε κτήρια σε όλη τη Θεσσαλία και ευρύτερα,56 στερώντας έτσι την περιοχή μας (εκτός των υπολοίπων καταστροφών) και από τη χαρά της ύπαρξης κι άλλων αγιογραφιών του σπουδαίου αγιογράφου σε ναούς της Καλαμπάκας και της ευρύτερης περιοχής.57

Δυστυχώς, η έλλειψη πηγών για την ιστορία του καλαμπακιώτικου ναϋδρίου ως την εποχή αυτή που εξετάσαμε μέχρι στιγμής ανάγκασε την εργασία μας να βαδίζει σε ασταθές μελετητικά έδαφος και μας οδήγησε σε κατάθεση προτάσεων που συνδυάζουν τις γνώσεις που προκύπτουν από πηγές για άλλα ιστορικά θέματα.58 Από τα μέσα τού 16ου αιώνα όμως και κυρίως από την αρχή τού 17ου η μελέτη μας στηρίζεται σε σταθερότερο και ασφαλέστερο ιστορικό υπόβαθρο.

1544, 1566, 1582: καταστροφικοί σεισμοί

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στη μελέτη μας για το καλαμπακιώτικο ναΰδριο κι ας βρεθούμε στην Καλαμπάκα και τη Θεσσαλία στα μέσα περίπου τού 16ου αιώνα, αρκετό δηλαδή διάστημα μετά την πρώτη (επαν)ίδρυσή του.

Το πρωί τής 22ας Απριλίου 1544 στη θέση 38.80, 22.60, 17 περίπου χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Λαμίας έγινε ένας ισχυρότατος σεισμός 6,8 Ρίχτερ. Ο σεισμός, που έγινε αισθητός και προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές59 στις γειτονικές περιοχές (Λαμία, Υπάτη, Ναύπακτο), άφησε έντονο το στίγμα του και στη Βλαχία (Θεσσαλία).60

Από ισχυρό μετασεισμό (zelzele-i kübra: «ἰσχυρότατο σεισμὸ»61) της 24ης Απριλίου «έπεσε το Καθολικό της μονής Δουσίκου».62 Η εκκλησία «έπαθε σοβαρότατες ζημιές: (…) οι τοίχοι στα τέσσερα πλευρά [του Καθολικού] διερράγησαν και μάλιστα προξενήθηκαν ρωγμές ικανές, ώστε άνθρωπος δύναται να εισέλθει [από αυτές].»63 «[Οι μοναχοί] δήλωσαν ότι γκρεμίστηκαν οι πέντε τρούλοι του προαναφερθέντος ναού και αφού ράγισαν και θρυμματίστηκαν οι λίθοι που εδράζονταν επάνω σε δύο στύλους, αυτοί [οι λίθοι] κατέστησαν σαθροί και γκρεμίστηκαν, ενώ και οι στύλοι του [ναού] θρυμματίστηκαν από το πλήγμα των λίθων και του ασβεστοκονιάματος· [ο ναός] είναι ετοιμόρροπος και έχει επιτακτική ανάγκη επισκευής, δεν υπάρχει δυνατότητα αναβολής.»64

Από τον ίδιο σεισμό, ή μάλλον από τους ίδιους μετασεισμούς που κατέστρεψαν το Δούσικο, ζημιές έπαθε και η εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σταγών, κατά πάσα πιθανότητα από κατάρρευση του μεγαλύτερου μέρους της στέγης της, που προκάλεσε, εκτός των άλλων, και τη σταδιακή καταστροφή των περισσότερων αγιογραφιών του ναού που σώζονταν εκείνη την περίοδο στο ναό από τον 12ο αιώνα65 αλλά και από προγενέστερες τού 12ου αιώνος φάσεις αγιογράφησης.66 Οι επιδιορθωτικές και αγιογραφικές εργασίες για διάφορους λόγους67 καθυστέρησαν και ολοκληρώθηκαν τελικά τον δεκαπενταύγουστο τού 1573.

Επλήγη επίσης και το Καθολικό68 τού Μεγάλου Μετεώρου.69

Το ναΰδριο του αγίου Νικολάου δεν γνωρίζουμε να υπέστη ανάλογες ζημιές από τον σεισμό τού 1544 ή τους μετασεισμούς, επειδή δεν είχε τρούλους ή γενικά μεγάλη σε έκταση στέγη. Δεν πιστεύουμε επίσης πως έπαθε μεγάλες ζημιές το εκκλησάκι από τους καταστροφικούς —μάλλον όχι στην περιοχή των Σταγών— σεισμούς τής 11ης Ιουλίου 156670 και 24ης Φεβρουαρίου 1582.71

1621.02.24: Καταστροφικός για το ναΰδριο αγίων Νικολάου και Αντωνίου σεισμός

Μέχρι τις 24 Φεβρουαρίου 162172 δεν έχουμε άλλες πληροφορίες για τον ναΐσκο του αγίου Νικολάου στους Σταγούς. Την ημέρα εκείνη73 ένας ισχυρός σεισμός 6,2 Ρίχτερ έγινε στην Θεσσαλία με επίκεντρο στη θέση 39.40, 22.10,74 δεκαπέντε περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Καρδίτσας, που είχε σημαντικές επιπτώσεις και στην περιοχή των Σταγών, με ισχυρούς μετασεισμούς που κράτησαν για πέντε τουλάχιστον ημέρες.

1621–1640: αποκαταστάσεις εκκλησιαστικών κτηρίων από τις ζημιές εκ του σεισμού τού 1621

Ο σεισμός αυτός προξένησε πληθώρα καταστροφών σε πάρα πολλά κτήρια σε ολόκληρη τη Θεσσαλία. Ας εξετάσουμε —ενδεικτικά κι όχι εξαντλητικά— τις περιπτώσεις κάποιων ναών της επαρχίας Καλαμπάκας και γενικότερα του νομού Τρικάλων και ευρύτερα, οι οποίοι καταστράφηκαν και ανακαινίστηκαν λίγο αργότερα με ταυτόχρονη ή μεταγενέστερη αγιογράφησή τους, μεταξύ των οποίων βρίσκεται και ο προς εξέταση καλαμπακιώτικος ναΐσκος.

Το έτος ͵ζρλʹ από κτίσεως κόσμου (δηλαδή 1621/22) έγιναν ανακαινιστικές εργασίες στο καθολικό Κοιμήσεως Θεοτόκου Βυτουμά, σύμφωνα με σχετική επιγραφή,75 ενώ τον Ιούνιο τού 1621 ανακαινίστηκε «ἐξ αὐτῶν κρηπίδων ἅμα τε καὶ βάθρων» ο ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ζάρκου «διὰ χειρὸς Ἰωάννου ἱερέως καὶ Δημητρίου (…) ἐν ἔτει ͵ζρκθʹ (…) ἐν μηνὶ Ἰουνίῳ εἰς τὰς κηʹ, ἡμέρᾳ εʹ.»76 Το Μάιο τού 1623 έγιναν ανακαινιστικές εργασίες στο ναό αγίου Αθανασίου και Κυρίλλου Αγιοφύλλου77 και δύο έτη αργότερα, στα 1625, στο καθολικό της μονής Πέτρας Καρδίτσας.